Ses Bilgisi

Ciğerlerden gelen havanın ses yolunda titreşiminin kulağın duyabildiği derecesine ses denir. Ses, dilin en küçük birimidir. Konuşmamıza yarayan sesler, birer şekille gösterilir. Bu şekillere harf denir.

Türkçede sesler, ses yolundaki biçimlenişlerine göre ikiye ayrılır:

1. Ünlüler (Sesliler)

2. Ünsüzler (Sessizler)

Ünlülerin Özellikleri ve Ünlülerde Uyum

Ünlüler, ses yolunda bir engele uğramadan çıkan seslerdir. Bunlar tek başına okunur ve heceleri oluşturur. Türkçede 8 tane ünlü harf vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü

Ünlüler, söyleniş özelliğine, dilin ve ses yolunun aldığı biçimlere göre değişik özellikler gösterir. Şimdi bu özellikleri aşağıdaki tabloda inceleyelim.

Ünlü Uyumları

Türkçede 2 çeşit ünlü uyumu vardır:

1. Büyük Ünlü Uyumu

Türkçe bir sözcükte ilk hecenin ünlüsü kalınsa (a, ı, o, u), sonraki hecelerin ünlüsü de kalın (a, ı, o, u); ilk hecedeki ünlü inceyse (e, i, ö, ü), sonraki ünlüler de ince (e, i, ö, ü) olur. Bu özelliğe “Büyük Ünlü Uyumu” denir.

yaş – lı – lar (kalın-kalın-kalın)

yaz – dır – mak (kalın-kalın-kalın)

baş – lan – gıç (kalın-kalın-kalın)

gü – neş – li (ince-ince-ince)

ses – siz – lik (ince-ince-ince)

bi – lim – sel (ince-ince-ince)

Not: Türkçe bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymak zorundadır. Bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymuyorsa büyük olasılıkla Türkçe değildir.

ma-ka-le, mo-bil-ya, mek-tup, te-le-viz-yon

Türkçe olduğu halde, sonradan değişime uğrayarak büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler de vardır.

elma (alma), helva (halva), anne (ana), kardeş (kardaş, karındaş)

Not: Ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişikliğine uğrar. Ancak bazı ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişikliğine uğramaz. Bu ekler şunlardır:

-yor                 biliyor

-ki                    yoldaki

-ken                 oynarken

-leyin               akşamleyin

-daş                 meslektaş

-(ı)mtırak         yeşilimtırak

-gil                   dayımgil

2. Küçük Ünlü Uyumu

Ünlülerin düzlük – yuvarlaklık, darlık – genişlik bakımından uygunluğudur. Bu kurala göre;

• Türkçede düz ünlülerden (a, e, ı, i) sonra düz ünlüler (a, e, ı, i) gelir.
• Yuvarlak ünlülerden (o, ö, u, ü) sonra ya düz-geniş ünlüler (a, e) ya da dar-yuvarlak ünlüler (u, ü) gelir.

Küçük ünlü uyumu aranırken heceler bir önceki heceye göre değerlendirilir.

do – ğal – lık

“doğallık” sözcüğünde, “yuvarlak”tan sonra “düz-geniş”, “düz-geniş”ten sonra “düz-dar” ünlü gelmiştir ve bu sözcük küçük ünlü uyumuna uyar.

ba – rış (düz, düz)

ke – sin – lik (düz, düz, düz)

ku – lak (yuvarlak, düz-geniş)

göz – lem (yuvarlak, düz-geniş)

zor – luk (yuvarlak, dar-yuvarlak)

Not: Küçük ünlü uyumuna uymayan sözcükler, genellikle Türkçe değildir.

teknoloji, şoför, salon, horoz, patron

Türkçe olduğu halde küçük ünlü uyumuna uy-mayan sözcükler de vardır.

tavuk, çamur, armut, avuç, yağmur

Ünsüzlerin Özellikleri

Ünsüzler, ses yolunda boğumlanarak çıkan seslerdir. Bunlar ünlülerle birleşmedikçe okunamaz. Türkçede 21 tane ünsüz harf vardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, I, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z

Şimdi ünsüzlerin özelliklerini aşağıdaki tabloda inceleyelim.

	SÜREKSİZ	SÜREKLİ
SERT	p, ç, t, k	f, h, s, ş
YUMUŞAK	b, c, d, g	ğ, j, I, m, n, r, v, y, z

Not: Türkçe bir sözcük “b, c, d, g” ünsüzleriyle bitmez. Yabancı dilden alınan sözcükler bu kurala uydurularak dilimizdeki yerini almıştır.

Yabancı dildeki durumu        Türkçedeki kullanımı            

serab                                       serap

muhtaç                                   muhtaç

derd                                         dert

aheng                                      ahenk

Not: Türkçe sözcüklerin “b, c, d, g” ünsüzleriyle bitmemesi kuralı, karışıklığa yol açmaması için bazı sözcüklerde uygulanmamıştır.

saç (baş derisini kaplayan kıllar)

sac (yassı demir çelik ürünü)

haç (Hıristiyanlığın sembolü)

hac (İslam’ın şartlarından biri)

Ses Olayları

Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi, Uyumu)

Sert ünsüzlerden biriyle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten bir sözcükten sonra yumuşak ünsüzle “c, d, g” başlayan bir ek gelirse ekin başındaki yumuşak ünsüzler “ç, t, k” şeklinde değişerek sertleşir.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz benzeşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

balık-cı            balıkçı

kitap-cı            kitapçı

sert-ce             sertçe

sınıf-da            sınıfta

uçak-dan         uçaktan

yürümüş-dü     yürümüştü

beklet-di          bekletti

1975’de           1975’te

seç-gin            seçkin

konuş-gan       konuşkan

Ünsüz Yumuşaması (Değişimi)

Süreksiz sert ünsüzlerden biriyle (p, ç, t, k) biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir ek gelirse süreksiz sert ünsüzler yumuşayarak “b, c, d, g, ğ”ye dönüşür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz yumuşaması”ndan sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

hesap – ı          hesabı

uçak – a           uçağa

amaç – ım        amacım

dert-i               derdi

kalp – i             kalbi

ahenk – i          ahengi

ayak -ı             ayağı

Not: Tek heceli sözcüklerin bazılarında yumuşama olmaz.

suç – u, et -i, tek -i, top – u, at-ı

Özel adlarda yazarken yumuşama olmaz, konuşurken olur.

Sinop’a, Çınarcık’ın, Susurluk’a, Burak’ın

Bazı yabancı sözcüklerde yumuşama olmaz.

hukuk – u, hürriyet – i, edebiyat -ı, dikkat – i, paket – i, evrak -ı, davet – i, merak – ım, sıhhat – i, semt – i

Bazı türemiş sözcüklerde yumuşama olmaz.

yazıt -ı, karşıt -ı, yanıt -ı, özet – i, anıt -ı

Ses Düşmesi (Hece Düşmesi)

a. Ünlü Düşmesi

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında ikinci hecesindeki dar ünlüsünü düşürür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü düşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

kar(ı)n – ı                     karnı

boy(u)n – um               boynum

keş(i)f – i                      keşfi

bur(u)n – u                  burnu

şeh(i)r – e                    şehre

as(ı)l -ı                         aslı

buy(u)r – un                buyrun

zih(i)n – im                  zihnim

gön(ü)l – üm               gönlüm

Not:İkilemelerde ses düşmesi olayı olmaz.

burun buruna, omuz omuza, göğüs göğüse şehirden şehire, gönülden gönüle

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan her sözcükte ve özel adlarda düşme olmaz.

seçim – e, yapıt – ın, biçim -i, durum – a

Emir’in arkadaşları ziyarete gelmiş.

Kitabını Ufuk’a verdim.

Bazı sözcükler türerken ünlü kaybına uğrar.

ay(ı)r -ı                        ayrı

sıy(ı)r – ıl – mak           sıyrılmak

çev(i)r – il – mek          çevrilmek

kav(u)r – ul – mak        kavrulmak

iler(i) – le – mek           ilerlemek

kok(u) – la – mak         koklamak

oy(u)n – a – mak          oynamak

uy(u) – ku                    uyku

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerle “olmak” ve “etmek” yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulurken dar ünlü düşer.

sab(ı)r + etmek           sabretmek

kay(ı)t + olmak           kaydolmak

keş(i)f + etmek            keşfetmek

Bazı sözcüklerin birleşmesi sırasında ünlülerin düştüğü görülür.

kay(ı)n + ana              kaynana

cuma + (e)rtesi           cumartesi

kahv(e) + altı              kahvaltı

n(e) + için                   niçin

sütl(ü) + aş                 sütlaç

b. Ünsüz Düşmesi    

Genellikle “k” ünsüzüyle biten bazı sözcükler “cık, -cik, -cuk, -cük, cek, -cak, -l” eki aldığında “k” ünsüzü düşer.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz düşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

küçü(k) – cük   küçücük

küçü(k) -l        küçül-

büyü(k) – cek   büyücek

mini(k) – cik     minicik

alça(k) – çık     alçacık

alça(k) -l        alçal-

yükse(k) -l      yüksel-

seyre(k) -l       seyrel-

ufa(k) – l         ufal-

Ses Türemesi

a. Ünlü Türemesi:

“-cık, -cik” eki alan bazı sözcüklerde ek ile sözcüğün arasında “a, e, ı, i” ünlülerinin türediği görülür.

az – cık az(ı)cık

bir – cik bir(i)cik

genç – cik genc(e)cik

dar – cık dar(a)cık

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü türemesi”nden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

b. Ünsüz Türemesi

Bazı sözcüklerde, “olmak” veya “etmek” yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulduğunda ya da bu sözcüklere ünlü bir ek getirildiğinde ünsüz türemesi görülür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz türemesi”nden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

af + etmek       af(f)etmek

his + etmek     his(s)etmek

zan + etmek    zan(n)etmek

ret + etmek     red(d)etmek

hal + olmak    hal(l)olmak

his – im            his(s)im

zan – nımca     zan(n)ımca

hat – iniz          hat(t)ınız

hak – ım           hak(k)ım

sır – ını             sır(r)ını

Not: İki sessizin yan yana geldiği her sözcükte ünsüz türemesi olmayabilir.

süssüz, sessiz, hissiz…

hisse, madde, elli, belli…

yollar, ziller, sollamak, telli…

Ünlü Daralması

Türkçede geniş ünlüyle (a,e) biten bir sözcük “-yor” eki aldığında o sözcüğün geniş ünlüsünü “ı, i, u, ü” ye çevirerek daraltır.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü daralma-sından sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

bilm(e) – yor    bilm(i)yor

ist(e) – yor       ist(i)yor

izl(e) – yor       izl(i)yor

sızl(a) – yor      sızl(ı)yor

suçl(a) – yor    suçl(u)yor

gözl(e) – yor    gözl(ü)yor

durm(a) – yor  durm(u)yor

verm(e) – yor   verm(i)yor

Not: Bazı kullanımlardaki iki ünsüz arasına giren yardımcı sesler ünlü daralmasını andırır. Bu kullanımlar ünlü daralması değildir.

biliyor, duruyor, geçiyor, bakıyor, atıyor, yanıyor, seziyor, vuruyor, üzüyor, yüzüyor

Not: Türkçede “ye-, de-, ne” sözcüklerinin bazı kullanımlarında y  kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olur. Bunların dışındaki sözcüklerde “y” kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olmaz.

ye – y – ecek     yiyecek

ye – y – in         yiyin

de – y – ecek     diyecek

ne – y – e          niye                   

 

DOĞRU                     YANLIŞ

ağlayacak                   ağlıyacak

görmeyecek                 görmiyecek

hatırlayacaksın           hatırlıyacaksın

inanmayacağım          inanmıyacağım

yakalayamadık           yakalıyamadık

anmayacağım             anmıyacağım

Ulama

Sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin bir sonraki sözcüğün başındaki ünlülere ulanarak (bağlanarak) okunmasıdır.

Aşağıdaki dizelerde, altı çizili bölümlerde ulama vardır.

Hep bülbül_öterdi bağımızda, bahçemizde

Ilık bir sonbahar_akşamında yüreğim_aşkınla dolu

Bir hayal_için sürdüm_atımı ufuklara

Yok_artık yaralı kalbimde sevgiden_eser

Kapından_ağır_ağır geçtim_ey güzel

Not: Arasında noktalama işareti bulunan sözcüklerde ulama yoktur.

Polis, arabaları durdurdu.

Gençlik, insana her şeyi güzel gösterir.

Leyla’yı rüyamda gördüm, ağlıyordu.

Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi

Dudak ünsüzlerinden “b”, kendinden önceki “n”yi “m”ye dönüştürür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “dudak ünsüzlerinin benzeşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

sakla(n)baç     sakla(m)baç

dola(n)baç      dola(m)baç

te(n)bel            te(m)bel

pe(n)be            pe(m)be

a(n)bar            a(m)bar

ka(n)bur          ka(m)bur

ca(n)baz          ca(m)baz

ta(n)bur           ta(m)bur

Not: Özel adlarda ve bileşik sözcüklerde dudak ünsüzleri benzeşmesi kuralı uygulanmaz.

İstanbul, Safranbolu… onbaşı, binbaşı, sonbahar, külhanbeyi, günbatımı…

Kaynaştırma Ünsüzleri (Koruyucu Ünsüzler)

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından, ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcükle ek arasına “y, ş, s, n” kaynaştırma ünsüzlerinden biri girer.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin kaynaştırma ünsüzü eklendikten sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

mağaza – a                  mağaza – y – a (durum ekinden önce)

anne – i                        anne – s – i (iyelik ekinden önce)

kedi – in                       kedi – n – in (tamlayan ekinden önce)

çanta – ı                       çanta – y – ı (durum ekinden önce)

yedi – er                       yedi – ş – er (üleştirme sıfatı ekinden önce)

kapının kolu – a           kapının kolu – n – a (iyelik ekinden sonra gelen durum ekinden önce)

Not: Aşağıdaki sözcüklerde kaynaştırma ünsüzü yoktur.

beş – er

altmış – ar

yetmiş – er

senin kolun – a

Ünlüyle biten bir sözcüğe “idi, imiş, ise” ekeylemleri, “ile” sözcüğü ve “iken” bağ-fiil eki birleşik yazıldığı zaman araya “y” koruyucu ünsüzü girer ve bunların başındaki “i” sesleri düşer.

araba – y – (i) – di        arabaydı

yaya -y – (i) – mlş        yayaymış

burda – y – (i) – se        burdaysa

maşa -y – (i) – le          maşayla

işte – y – (i) – ken          işteyken

tatilde -y-(i)- di            tatildeydi

kaynakça:www.edebiyatogretmeni.org